معماری و سینمای معناگرا

در چند دهه اخیر،«معماری و سینما» از موضوعات پژوهشی بسیار جالب و جاذب در ایران و جهان بوده است که زمینه­های تحقیقاتی بسیاری را به وجود آورده است.مولف گرامی کتاب پژوهش جامع و مفصل خود را نخست به عنوان «معماری و سینمای معناگرا» عرضه کرده و تاثیر معماری بر تجلی معنا در فضای حاکم بر فیلم را با بهره­گیری از دیدگاه­های فلسفی اندیشمندانی مانند کریستین نوربرگ شولتز(ادراک فضا)، برنارد چومی(معماری رویداد)، کریستوفر الکساندر (زمان،فضا)، گاستون باشلار(بوطیقای فضا) و بسیاری از دیگر فلاسفه و هنرمندان جهان را همراه با بیان جزئیات در سه بخش عمده مطرح کرده است :

فضای معماری، چارچوب دیدگاه های فلسفی پژوهش و روش نشانه شناسی.

مولف در نهایت به این نتیجه می­رسد که از طریق فضا انسان قادر به درک مراتب هویت می­گردد و در فیلم های معنا گرا فضاهای معماری می­توانند در تجلی معنا نقش اصلی را بازی کنند.

کتاب حاضر نوعی «انسیکلوپدیا» معماری و سینماست که علاوه بر تاریخ و تحولات سینما (فیلم­های معناگرا) در جهان و در ایران به تحول و تاریخ فلسفه نیز می­پردازد و در این راستا بسیاری از دانشمندان، فلاسفه و فیلم­سازان ایران و جهان را معرفی می­کند: نظریه­پردازان معروفی همچون فردنیان دو­سوسور در زبان­شناسی، ژاک دریدا در دی­کانستراکشن، لوئی اشتراوس در انسان­شناسی و بحث مفصلی نیز در زمینه منطقه­گرائی انتقادی و نظرات کنت فرامپتون با رویکردهای مختلف منطقه­گرائی و زمینه­گرائی ارائه داده است در مقدمه کامل و جامعی برای بحث در موردخصوصیات و دیدگاه­های سینماست.

بخش سینما از فصل چهارم کتاب چنین آغاز می­شود: «سینما یعنی جادو شدن توسط تصاویر، یعنی زندگی­کردن بدون تجربه کردن، یعنی گریستن برای آدم­هایی که نمی­شناسی و…»

متعاقباً به معرفی کارگردانان و فیلم­های معروف خارجی می­پردازد همچون فیلم «پرندگان» آلفرد هیچکاک، فیلم «رم شهر بی دفاع» روبرتو روسلینی، فیلم «دزد دوچرخه» اثر معروف ویتوریو دسیکا که مستند­سازی­های بی­نظیری هستند.

در مورد سینمای ایران ،مولف گرامی ۱۲۰ صفحه از کتاب را به کارگردانان معروف ایرانی و آثار سینمایی آنها اختصاص داده است ،از جمله داریوش مهرجویی، بهرام بیضایی، اصغر فرهادی، مسعود کیمیایی، عباس کیارستمی، علی حاتمی و غیره که شخصیت و کاراکتر هر کدام را همراه با آثار سینمایی­شان بیان نموده است.

این کتاب نهایتاً به تدوین الگوهای ارتباط معماری با سینما و تحلیل فضاهای معماری فیلم می­پردازد و به نتایج مفید و مستدل می­رسد.

ضمن تبریک به مولف گرامی و توانمند این کتاب جناب دکتر سیامک پناهی، خواندن این کتاب جامع ،جاذب و پرمحتوا را به جامعه علمی کشور و بخصوص دانشجویان و استادان دانشگاه­های ایران قویاً توصیه می­کنم.

از کتاب بس گسترده‌ای که به ریشه‌ها و به شاخه‌های دو عالم بسیار متمایز و در معنا و، همپیوند معماری و سینما می‌پردازد ـ درون پرشمار نگرش‌ها و دریافت‌ها و همچنین نظریه‌هایی نو را می‌توان یافت. در این کتاب، هم راه بازشناخت فضای علمی و فنی ـ اجتماعی نویسنده‌ی توانمند کتاب را می‌یابی، و هم، به ژرف‌نگری وی را برای، دستیابی دست‌آوردهای پرشور و سرزنده‌ی این دو هنر روز راه می‌یابی.

این که کجا معماری و در کدام سرفصل‌ها سینما می‌خواهد یار خواننده شود و نکته‌هایی پیش را درمی‌یابد، امری است که در گذار از هر صفحه‌ای‌ به بعدی، می‌توانیم بنگریم.

از جمله نکته‌های پرقدری که در پهنه‌ی این کتاب می‌خوانیم ـ که در فصل‌های مزین شده به سخن عطّار و اوحدالدین کرمانی و حافظ می‌آیند، ـ “تصویرها” و “ترسیم‌ها” جای مناسبی را برای تعمق و همچنین برای بسط مفهوم‌ها و معناها باز می‌کنند. کتاب آورنده‌ی پرشمار تصویرهای متکی بر معناها و همچنین نمایانگر پرشمار معمّاهایی است که می‌خواهند، پس تصویری برگزیده از سوی مؤلف، در این اثر پرتوان کتاب، بیایند.

سخن‌ها و صورت‌ها، آنگاه که با ترسیم‌هایی انتزاعی و مقید به سلیقه‌ی مؤلف، می‌خواهند: گستردن هنوز بیش فضای تصویر شدنی خواننده راه دهند، و بر توان علمی‌اش شاخه‌هایی نو بیافزایند، با این معمّا رو به روی می‌شوند: قدر تعیین.این مقوله‌ی همیشه ماندگار، نزد پژوهندگان در عالم معنا، از کجا تا کجا آورنده‌ی سخن مطلوب می‌شود، معمّا است: و این نکته که این مهم کجا گذارنده‌ی حٌکم می‌شود،قابل عنایت است. در همه حال نظریه‌پردازی‌های کتاب، می‌توانند به کمک آن چه می‌یابیم، را با بینشی ژرف به گستردگی معانی راه دهند.

قابل تأمل است،ما می‌توانیم، در جای جای این متن غنی، راهی برای شناخت، ارزیابی و پذیرفتن نظریه‌ها بیاییم یادآوری‌های پژوهشگر پرقدر ارجمند کتاب، باشیم. در این متن، نکته‌هاداده‌ها و اصل‌هایی را بیابیم که، معماران و سینماگران، در ابعاد پرشمار آن‌ها می‌زیند؛ این ابعاد را، به نظمی مطلوب، در کتابی که پیش روی داریم می‌یابیم.

بنام خدا

 آغاز سخن

آنچه که بر هیچ‌کس پوشیده نیست عدم پرداخت دقیق هنرمندان، روشنفکران و اندیشمندان بر ارتباط معماری و سینماست و آنچه تا به امروز در طراحی فیلم‌های سینمایی عموماً مورد بی‌مهری قرار گرفته است تأثیر معماری بر تجلی معنا در فضای حاکم بر فیلم است. انگیزه اصلی در انجام این پژوهش به عدم پرداخت معماران و سینماگران به تجلی معنا در آثار خود مربوط می‌شود. این کتاب برگرفته از رساله دکترای این‌جانب است که در سال ۸۶ انجام‌گرفته است.[۱]

 در این کتاب چگونگی نقش فضاهای معماری در تجلی مفاهیم در فیلم‌های معناگرا مورد­ بررسی و تحلیل قرارگرفته است. چارچوب نظری این کتاب به سه بخش: نحوه برخورد با فضاهای معماری، چارچوب و دیدگاه فلسفی پژوهش و روش نشانه‌شناسی تقسیم می‌گردد. «نظریه فضاهای معماری بر اساس نظریه «ادراک فضا»ی کریستین نوربرگ شولتز[۲] بوده که از اندیشه‌های هایدگر[۳]، مرلوپونتی[۴] و ژان پیاژه[۵] بهره گرفته است». نظرات وی به‌عنوان پایه بحث برگزیده‌ شده و جهت رفع نقصان آن از نظرات برنارد شومی[۶] در معماری رویداد، کریستوفر الکساندر[۷] در زبان فضا و همچنین گاستون باشلار[۸] درزمینه بوطیقای فضا استفاده ‌شده است. در مرحله ادراک فضای سینمایی، تلفیق نظریه پیتر گرینوی[۹] به‌صورت نظریه «فضا به‌ مثابه فرم» با نظریه ویم وندرس[۱۰] به‌صورت نظریه «فضا به ‌مثابه نماد» مؤثر واقع‌شده است. در رابطه با رویکرد فلسفی پژوهش سعی گردیده است نظرات هایدگر در باب «دازاین»[۱۱] که بیشتر معنای «فرد-هستی» می‌دهد با نظرات واتسوجی تتسورو[۱۲] در باب «نینگن»[۱۳] به معنای «جمع- هستی» و از طرف دیگر ناخودآگاه فردی فروید[۱۴] با ناخودآگاه جمعی یونگ[۱۵] تلفیق گردد. با به‌کارگیری مفاهیم، ابزارها و رویکردهای تحلیلی که این نظریه در دسترس قرار می‌دهد، معماری فیلم و عناصر مرتبط با آن تحلیل‌شده است. در این تحقیق با روش تحلیلی و توصیفی با تکیه ‌بر روش نشانه‌شناسی لایه‌ای (تحلیل فیلم با دیدگاه محور هم‌نشینی لایه‌های متن، بافت، بینامتن، رمزگان و رسانه‌ها) و تحلیل سه‌گانه اروین پانوفسکی[۱۶] (ادراک اولیه، ادبیات موضوع و هرمنوتیک[۱۷]) در تمامی

۱- رساله دکترای این‌جانب با عنوان «تأثیر فضاهای معماری در تجلی معنا در سینمای معنا گرا» به راهنمایی دکتر مصطفی مختاباد و مشاوره دکتر غلامرضا اسلامی در دانشگاه علوم و تحقیقات تهران در مردادماه ۱۳۸۶ انجام گرفت.

[۲] – Christian Norberg – Schulz

[۳] – Martin Heidegger

[۴] – Maurice Merleau – Ponty

[۵] – Jean Piaget

[۶] – Bernard Tschumi

[۷] – Christofer Alexander

[۸] – Gaston Bachelard

[۹] – Peter Greenaway

[۱۰] – Wim Wenders

[۱۱] – Dasein

[۱۲] – Watsuji Tetsuro

[۱۳] – Ningen

[۱۴] – Sigmund Freud

[۱۵] – Carl G. Jung

[۱۶] – Ervin Panofsky

[۱۷] – Hermeneutics

لایه‌های هم‌نشین و درنهایت تلفیقی از تحقیق کیفی (از نظریه به نمونه موردمطالعه) و کمی (از نمونه مطالعه به نظریه) مفاهیم بازشکافت شده‌اند.

این کتاب سعی در ارائه یک مدل برای تحلیل فضاهای معماری موجود در فیلم‌های معناگرا دارد. فرآیند حاصل از این تحقیق به این نتیجه دست‌یافته است که عناصر مشخصه فضاهای معماری فیلم‌های معناگرا عموماً بر اساس اندیشه شکل‌گرفته و در تجلی معنا و مفاهیم معنوی آن از قبیل سقوط، سردرگمی، عروج، آرمانشهر، مفهوم خانه، بازگشت به ریشه‌ها، عشق، ُادیسه، کشف، ایمان، وجدان و … نقش بسزایی دارد. در تحلیل فوق با دیدگاه شولتز هر مرحله در تطبیق با شش فضای: جغرافیا، فضای شهری، شهر، معماری، معماری داخلی وشیء مورد بررسی قرارگرفته و در هر مرحله با نقد سه حالت مورفولوژی[۱]، توپولوژی[۲] و تیپولوژی[۳]، نشانه‌ها از طریق نشانه‌شناسی لایه‌ای به شرحی که در جداول مربوطه ارائه گردیده است مورد تحلیل قرارگرفته‌اند.

در این کتاب به دو فیلم «پری» اثر داریوش مهرجویی و «خانه دوست کجاست؟» ساخته عباس کیارستمی به‌عنوان نمونه‌های موردی، به‌صورت موشکافانه‌ای پرداخته خواهد شد. این انتخاب‌ها بیانگر آن نیست که فیلم‌های دیگر از قابلیت تأویل از این نوع برخوردار نیستند.

فیلم «پری» ساختار ماکسیمالیسم[۴] دارد و از نینگن به دازاین درحرکت است، درحالی‌که در فیلم «خانه دوست کجاست» دقیقاً خلاف این جریان حاکم است و ساختار مینیمالیسم[۵] فیلم منجر به حرکت نینگن به سمت دازاین می‌شود که در عموم تجلی معانی فضاهای معماری نقش به سزایی داشته‌اند.

این کتاب درنهایت به این نتیجه دست‌یافته است که از طریق فضا انسان قادر به درک مراتب هویت می‌گردد و در فیلم‌های معناگرا فضاهای معماری می‌توانند در تجلی معنا نقش اصلی را باز کنند و اما در فیلم‌های معناگرای ایران نسبت به فیلم‌های معناگرای جهان درصد کمتری از فضاهای معماری سود جسته‌اند که به دلایل متعددی مربوط می‌شود.

معماری و سینما هر دو به ایجاد فضا و روح زندگی می‌پردازند و در فرآیند ادراک فضا، هر دو هنر به اصول مشترکی پای بندند. مصالح معماری عموماً مادی و واقعی و مصالح سینما صوری و خیالی است (جعفری نژاد، ۱۳۸۱: ۱۵) اگرچه در معماری‌های اخیر از قبیل: فرا سطح، فرا فضا و واقعیت‌های مجازی، معماری نیز راه پرپیچ‌وخم خیال و تصور را به‌سختی می‌پیماید. وجوه مشترک معماری و سینما در استفاده از ابزار نوین دیجیتالی برای عینیت بخشیدن به تصورها و تجربه‌های ما از فضای شهری بر هیچ‌کس پوشیده نیست. وقتی معماری به‌عنوان عام‌ترین شکل هنر با سینما ارتباط برقرار می‌کند جذاب‌ترین پیوند هنری رخ می‌دهد. مباحثی که در این کتاب بدان پرداخته‌شده است، به این شرح هستند:

۱- عناصر مشخصه، اصول، مفاهیم و ویژگی‌های کیفی فضاهای معماری در خلق معنا و مفاهیم معنوی (از قبیل سقوط، سردرگمی، عروج، بازگشت به ریشه‌ها، عشق، نفرت و…) در فیلم‌های معناگرا تأثیر داشته است.

[۱] – Morphology

[۲] – Topology

[۳] – Typology

[۴] – Maximalism

[۵] – Minimalism

– از طریق فضا انسان قادر به درک مرتبه‌ای از هویت می‌گردد.

۳- فیلم‌ساز معناگرا از فضاهای معماری در تمامی زمینه‌ها جهت ایجاد مفاهیم معناگرایانه در فیلم‌های خود استفاده می‌کند.

۴- رشد آگاهی عمومی و کشف رابطه دو هنر در حوزه سایبرنتیک می‌تواند در استفاده از فضاهای معماری جهت القای معناگرایی در فیلم‌های معناگرای ایران نقش داشته باشد.

در این کتاب چگونگی نقش فضاهای معماری در تجلی مفاهیم در فیلم‌های معناگرا موردبررسی و تحلیل قرارگرفته است. پیچیدگی و چندبعدی بودن بحث ارتباط بین معماری و سینما، روش پژوهشی خاصی را می‌طلبد و به همین دلیل پژوهشگر بایستی به ابداع روش طراحی مناسب در این زمینه بپردازد.

در مرحله اول پژوهش، با توجه به جزء موضوع‌های فوق، فیلم‌های معناگرای جهان که در آن‌ها تأثیرات فضاهای معماری در القای معنا ایفای نقش کرده است شناسایی و مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته و منتج به دستیابی به ساختار تحلیل عناصر معنایی در فیلم گشته است، سپس روش فوق را در فیلم‌های معناگرای ایران و به‌طور دقیق در دو فیلم «خانه دوست کجاست؟» و «پری» آزموده و مورد ارزیابی واقع‌شده‌اند. بنابراین پژوهش به‌صورت خط سیری دورانی «از نمونه موردمطالعه» به «تئوری» و از «تئوری» به «نمونه موردمطالعه» در گردش است.

ساختار و فصل‌بندی این کتاب طبق نمودار ذیل به ۷ بخش تقسیم می‌گردد:

مقدمه معماری و سینمای معناگرا

مدل فوق فصل‌بندی کتاب را به‌صورت درون زا نشان می‌دهد، هیچ فصلی در پی دیگری نیست، هر  هفت فصل به ‌صورت حلزونی به هم متصل بوده و با یکدیگر همپوشانی دارند. لذا رابطه‌ای خطی بینشان نیست، بنابراین می‌توان از فصل سه ‌به ‌پنج، از شش به چهار و … در رفت‌وبرگشت بود.

فصل اول در قالب چارچوب مفهومی پژوهش معرفی می‌گردد و در آن روش تحقیق، مدل‌های ذهنی و ابداعی و کلیاتی از مباحث نظری مطرح‌شده در کتاب قرار می‌گیرد.

در فصل دوم که با عنوان «صورت و معنا» معرفی می‌شود به مباحث مفهومی و تجلی آن در مصادیق به ‌ویژه در معماری، معنویت، هویت، فضاهای شهری، پدیدارشناسی[۱] و فضاهای زیستی پرداخته خواهد شد.

 در فصل سوم نشانه‌ها، رمزگان و همچنین مبحث بینامتنیت موردبررسی قرارگرفته و از ارتباط آن‌ها با محیط پیرامون چه در معماری و چه در سینما و … سخن گفته خواهد شد.

در فصل چهارم به ترتیب به چارچوب‌های نظری در سینما، جنبش‌های پدید آمده (چه در داخل و چه در خارج)، دیدگاه‌های متفاوت، ژانرها و بررسی چند نمونه از آثار مفهومی و معناگرا (چه در داخل و چه در خارج) پرداخته خواهد شد. همچنین در این فصل فیلم شناسی و نوع نگاه داریوش مهرجویی و عباس کیارستمی به دلیل آنچه در فصل هفتم تحت عنوان نمونه‌های موردی مدنظر قرار خواهند گرفت، به‌صورت ویژه‌ای  موردمطالعه واقع خواهد شد.

در فصل پنجم بیشتر جنبه معماری داشته و زیرشاخه‌های فضا از ابتدا تا دوران معاصر با انواع هندسه‌ها و تفکرات تحت عنوان «خوانش فضا»  بررسی و نمونه‌هایی از آن معرفی خواهند گردید.

در فصل ششم به خدمت متقابل سینما به‌عنوان هنر عام از زمان شکل‌گیری به معماری و بلعکس پرداخته خواهد شد و تجلی هر دو در فضای داخلی، محیط و شهر با نمونه‌هایی تصویر خواهند گردید.

و نهایتاً در فصل هفتم تدوین الگوی جامع در بررسی غنای معماری در سینما صورت پذیرفته و با ارائه مدل‌ها و آزمودن آن‌ها در دو فیلم ایرانی «پری» و «خانه دوست کجاست؟» به تعمیم موارد آزموده در سایر آثار غنی و پرمحتوای سینمایی منتج خواهد گردید. در این فصل از کلیه فصول،فصل به‌صورت درون ‌زا در محل تلاقی تمامی فصول حرکتی دورانی از کمیت به کیفیت و بلعکس مستتر خواهد بود که منجر به نتیجه‌گیری در ورای حرکت پژوهش می‌شود.

مخاطبان این کتاب معماران، سینماگران و هنرمندان می‌باشند، لذا انبوه مباحث و جامع بودن آن به علت کثرت مخاطبانش است که به‌صورت اجمالی تمامی گروه‌ها را شامل می‌شود. نگارنده این سطور در پی و جستجوی روشی مناسب در سینمای معناگرای جهان جهت انطباق و استفاده از آن در سینمای ایران بوده و بنا بر اطلاعات موجود که تاکنون پژوهشی با این چارچوب در این زمینه انجام نگرفته است سعی در چرخش قلم نموده و نخستین بار قدم‌های کوچک خود را در این ورطه عظیم برای اعتلای هنر معماری و سینمای این مرزوبوم نهاده است. بی‌شک ایراداتی بر این کتاب وارد است که امید است اساتید و جامعه دانشگاهی و هنری نظرات و رهنمودهای خود را در جهت بهتر شدن کتاب دریغ ننمایند. باشد که دانشجویان و علاقه‌مندان به این حوزه، گام در این راه بی‌پایان نهاده و نسبت به تکمیل و تصحیح این مقال بکوشند.

                                                                                     سیامک پناهی

                                                                                      اسفند ۱۳۹۶

[۱] – Phenomenology